Z niepowodzeniami szkolnymi ściśle wiąże się pojęcie niedostosowania społecznego, które jest groźniejsze w swym odniesieniu do rzeczywistości.
Określenie „społecznie niedostosowany” wprowadzone zostało w Polsce w 1957 roku przez Marię Grzegorzewską. Uważała ona, że niedostosowanie społeczne jest to zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, wyrażające się długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki.
Jako główne symptomy nieprzystosowania społecznego określa się:
- Nadużywanie alkoholu przez młodzież
- Ucieczki z domu
- Uzależnienie lekowe i narkomanię
- Samobójstwa i próby samobójcze
- Wagary
- Pasożytnictwo społeczne
- Prostytucję
- Uczestnictwo w gangach podkulturowych.
Niektórzy autorzy są skłonni uznać za symptomy nieprzystosowania społecznego również takie zachowania jak:
- Notoryczne kłamstwa
- Werbalną agresję /wulgarność/
- Lenistwo szkolne
- Nieprzestrzeganie wewnętrznych zarządzeń i przepisów szkoły
- Zaburzenia koncentracji uwagi
- Konflikty z nauczycielami i rówieśnikami
Natomiast MEN za objawy, które należy brać pod uwagę, przyjęło:
- Nagminne wagary, ucieczki z domu i włóczęgostwo
- Sporadyczne lub systematyczne picie alkoholu
- Odurzanie się
- Niszczenie mienia
- Stosowanie przemocy, bójki
- Przywłaszczanie cudzego mienia
- Udział w grupach negatywnych
- Usiłowanie i dokonane samobójstwa
Zgodnie z wszystkimi badaniami i teoriami przyczyn niedostosowania społecznego należy szukać w:
- Rodzinie
- Szkole
- Grupach rówieśniczych
- Mediach
- Wewnętrznych warunkach rozwoju
Mówiąc o niedostosowaniu należy pamiętać, że narastające jego manifestacje mogą prowadzić do wykolejenia społecznego. Trudności szkolne takie jak wagary i opóźnienia szkolne często wyprzedzają pierwszą sprawę sądową.
Wyróżniamy trzy stadia „wykolejenia społecznego”:
I Stadium
- Uczucie odtrącenia, frustracji, potrzeby emocjonalnej zależności
- Reakcje negatywne mające na celu zwrócenie uwagi na siebie
- Narastająca agresja wobec rodziców, opiekunów
- Reagowanie nieproporcjonalnie silne do podniety
- Reakcje impulsywne
- Brak cierpliwości i wytrwałości
- Brak koncentracji uwagi-dziecko nie kończy rozpoczętych prac
II Stadium
- Manifestują się reakcje wrogie nie tylko wobec rodziców, ale i nauczycieli
- Bunt wobec autorytetów
- Próby zjednania rodzą agresje
- Często występuje autoagresja
- Występują pierwsze drobne kradzieże i szukanie kontaktu z podkulturą
- Upijanie się i odurzanie innymi środkami
III Stadium
- Następuje proces przyswajania kultury przestępczej
- Pogłębiona negacja norm moralnych i prawnych
Przedstawione typy zachowań są czymś ostatecznym i często nieodwracalnym. Na pewno olbrzymią role w procesie zapobiegania takim deformacjom osobowości ma do odegrania szkoła. Nie zawsze jednak to się udaje a czasami te zachwiania osobowości ulegają pogłębieniu.